Józef Piłsudski (1867–1935) – Polityk, mąż stanu, Marszałek Polski. Urodzony w rodzinie ziemiańskiej na Wileńszczyźnie. W 1892 rozpoczął działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej. Opowiadał się za łączeniem haseł socjalistyznych z postulatem niepodległości Polski, traktując wyzwoleńcze ruchy narodów ujarzmionych przez Rosję jako główną siłę rewolucyjną, zdolną zniszczyć carat. Od 1906 r. działał w PPS-Frakcji Rewolucyjnej, koncentrując się na Organizacji Bojowej. W 1908 r. zainspirował utworzenie we Lwowie tajnego Związku Walki Czynnej (z zadaniem szkolenia oficerów i podoficerów).
Piłsudski zorganizował w Galicji Związki Strzeleckie, w 1912 doprowadził do utworzenia Polskiego Skarbu Narodowego, a następnie Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która mianowała go Komendantem Głównym wszystkich polskich sił wojskowych. Piłsudski zajmował stanowisko zdecydowanie antyrosyjskie, nastawiając się na współpracę z państwami centralnymi, głównie z Austro-Węgrami.
W chwili rozpoczęcia I wojny świat. (VIII 1914) Piłsudski rozpowszechnił nieprawdziwą wiadomość o ukonstytuowaniu się w Warszawie Rządu Narodowego, co miało na celu podniesienie autorytetu formacji strzeleckich, które 6 VIII wkroczyły na ziemie Królestwa Polskiego z zamiarem wywołania powstania antyrosyjskiego. Akcja ta nie udała się. Niepowodzenie planów powstańczych uzależniło Piłsudskiego od Naczelnego Komitetu Narodowego, który objął politityczne zwierzchnictwo nad Legionami Polskimi. Piłsudski został dowódcą 1 pułku (1915 dow. I Brygady), odnosząc kilka efektownych zwycięstw na froncie rosyjskim. Jednocześnie powołał (VIII 1914) tajną Polską Organizację Wojskową (dla prowadzenia wywiadu i dywersji na tyłach armii ros.). Żołnierze obu formacji (grupa legionowo-peowiacka) stali się zalążkiem powstającego w okresie I wojny świat. obozu politycznego (piłsudczycy), traktującego Piłsudskiego jako wodza, którego decyzje nie podlegają dyskusji.
W VII 1916 Piłsudski odszedł z Legionów, stopniowo porzucając koncepcję wiązania losów sprawy polskiej ze zwycięstwem państw centralnych. Ostateczne zerwanie z tą polityką nastąpiło VII 1917 („kryzys przysięgowy”), kiedy doszło do aresztowania Piłsudskiego przez Niemców, a POW przeszła do działań antyniemieckich. Wydarzenia te umocniły autorytet Piłsudskiego, który stał się w oczach społeczeństwa symbolem konsekwentnych starań niepodległościowych, skierowanych przeciwko wszystkim zaborcom. Dzięki tej reputacji Piłsudski po uwolnieniu z Magdeburga przejął władzę z rąk Rady Regencyjnej (14 XI 1918), 22 XI 1918 zaś objął stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa, sprawując jednocześnie nacz. dowództwo sił zbrojnych.
W pierwszych miesiącach niepodległości dążył do zjednoczenia wszystkich sił i powołania rządu koalicyjnego, sam zaś akcentował swą ponadpartyjność i nie stworzył własnej organizacji. Przekonawszy się, iż rządy lewicy (gabinety I. Daszyńskiego i J. Moraczewskiego) przeszkadzają w konsolidacji, porozumiał się z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu, doprowadzając do powstania koalicyjnego rządu I. Paderewskiego (I 1919).
Po wyborach parlamentarnych Sejm Ustawodawczy powierzył Piłsudskiemu dalsze sprawowanie funkcji Naczelnika Państwa (II 1919). Jego plany przewidywały oderwanie od Rosji zachodnich ziem byłego imperium i stworzenie tam systemu państw narodowych, przyjaznych wobec Polski (program federacyjny). Zamierzenia te wywołały zdecydowany opór Rosji, co doprowadziło do długotrwałej wojny (wojna polsko-bolszewicka 1919–1921). Na płaszczyźnie militarnej zakończyła się ona zwycięstwem Polski, natomiast plany polityczne Piłsudskiego okazały się niepowodzeniem (traktat ryski 1921). Fiasko programu wsch. spowodowało osłabienie pozycji Piłsudskiego, a uchwalona 1921 konstytucja (Konstytucja marcowa) ograniczyła kompetencje głowy państwa do zadań czysto reprezentacyjnych. W tej systuacji Piłsudski zrzekł się wszelkich funkcji państw i zamieszkał w Sulejówku.
W maju 1926 dokonał przy pomocy wojska zbrojnego zamachu stanu popartego przez partie lewicowe. Po przewrocie majowym Piłsudski nie objął urzędu prezydenta i nie zniósł konstytucji, natomiast stworzył rodzaj stanu wyjątkowego, w którego ramach jego osoba stała ponad obowiązującym prawem. W 1934–35 zaaprobował projekt nowej ustawy konstytucyjnej (Konstytucja kwietniowa), wprowadzającej w Polsce system prezydencki.
W 1926–30 Piłsudski zmierzał do rozszerzenia polititycznego zaplecza obozu sanacyjnego (m.in. poprzez utworzenie Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Po jego śmierci obóz sanacyjny pogrążył się w konfliktach wewnętrznych (tzw. dekompozycja), które przekreśliły znaczenie przeprowadzonej 1935 reformy konstytucyjnej.
Źródło tekstu: Multimedialna Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Wydawnictwo naukowe PWN S.A., Warszawa 1999
Foto za: Wikipedia, Wolna Encyklopedia
